Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Maskulinitet zauzima jedan posve nestabilan položaj koji osciluje između tradicionalnog uslovljavanja muškaraca do prohteva i želja koje diktira savremeno doba. Kao što o tome svedoči bezbroj publikacija na temu maskuliniteta i muškosti u popularnoj psihologiji, mnogi muškarci tragaju za diskursom maskuliniteta u dobu feminizma, nastojeći da mu definišu suštinu ili pak da prošire njegove postojeće definicije. Tokom 1970-tih i 1980-tih godina objavljene su studije poput “Dilema maskuliniteta”, “Muško iskušenje”, “Menjati muškarce”, “Mit o maskulinitetu”, “Odsutni očevi/Izgubljeni sinovi”, “Muškarci koji oslobađaju muškarce”, “Novi muškarci/Novi umovi”, “Gvozdeni Džon” i “Vatra u stomaku.” Ove studije zapravo nastojale su da istraže nestabilne definicije roda, seksualnosti i pola, u isto vreme primećujući sva ograničenja inherentna tim definicijama i boreći se sa svim nestabilnostima koje iz njih proističu. Ton nekih od ovih studija je ispunjen besom i gorčinom, u njihovoj sadržini žene su prikazane kao pravi neprijatelji. Međutim, uspon muških studija u svim svojim verzijama ukazuje na zabrinutost muškaraca za način na koji se koristi usvojeni društveni koncept maskuliniteta, te stoga počinje da primećuje sve izazove sa kojima su se susretale definicije i sve granice koje je feminizam iscrtao u skladu sa tradicionalnim rodnim ulogama.

Mnoštvo pitanja koje se postavlja, konfuzija oko položaja, mesta i samog ponašanja opisanih u pomenutim studijama, pružaju uvid u sam osećaj nesigurnosti sa kojim se muškarci hvataju u koštac. Čini se da muške likove, poput njihovih stvarnih dvojnika, progone pitanja koja postavljaju i feminizam i muške studije: Šta zapravo znači biti „muškarac“? Kojom dinamikom se stvaraju trenutni kulturološki koncepti maskuliniteta? Kako ti koncepti stupaju na snagu? Da li oni ograničavaju proces sazrevanja muškaraca? Može li se govoriti o višestrukim načinima viđenja koncepta maskuliniteta? Kroz sve promene naših definicija maskuliniteta, šta je ono što treba da zadržimo od tradicionalnog načina izvođenja muškosti? I konačno, zašto se izvođenje rodnih razlika čini toliko teškim poduhvatom?

Kao primer koji se bavi pitanjem roda, može da se navede studija Reja Rafaela pod nazivom Muškarci nastali od dečaka. U ovoj studiji iznose se stavovi koji se tiču razumevanja roda kao kulturološki kodiranog konstrukta. Rafael je intervjuisao hiljadu Amerikanaca, starosti od 15 do 50 godina, pripadnika radničke i srednje klase, o njihovom viđenju muškosti i svim poteškoćama sa kojima se susreću na svom putu da „postanu“ muškarci. Iako ovaj ograničeni uzorak ne može da posluži kao najadekvatniji predstavnik svih američkih muškaraca, interesantno je primetiti kako svaki pojedinačni intervju svedoči u korist teške borbe kroz koju svaki od ispitanika prolazi na putu ka spoznavanju svog sopstvenog identiteta. Rafael smatra da ovaj problem proizilazi iz duboko ukorenjene kulturološke potrebe za nekom vrstom javnog priznanja da je dečak postao muškarac. Rafael ističe da, za razliku od ženstvenosti (a ovde se čini da zapravo poriče mišljenje Simon de Buvoar) muškost ne posmatra jednostavno kao nešto u šta se izrasta već kao nešto što se vremenom postaje. Prema ovome tumačenju, osoba se ne rađa kao muškarac, već vremenom dokazuje da to zapravo i jeste. Dalje Rafael smatra da američka kultura ne nudi univerzalni obred inicijacije svojih muškarca, a taj nedostatak može se objasniti činjenicom da je većina muškaraca koju je Rafael intervjuisao nastavila da preispituje svoj identitet čak i nakon pomenutog obreda inicijacije. Muška rodna uloga ovog tipa predstavljena je kao način izvođenja koji podrazumeva prihvatanje i priznanje od strane publike. Ona mora da bude dramatizovana.

Neki kritičari bi možda osporavali mišljenje da feminizam muškarcima uskraćuje muškost tako što žene ohrabruje da svoju ulogu ne svedu na ulogu publike u određenoj drami. Međutim, Rafael smatra da iako se žensko telo koristi u obredima za inicijaciju muškaraca u svet muškosti, priznanje muškosti od strane žena nije od presudnog značaja. Ono što je zapravo najpotrebnije i najpoželjnije jeste priznanje od strane drugih muškaraca, jer verovanje kaže da dok žene mogu da stvaraju dečake, samo muškarci mogu da stvore druge muškarce. Takav stav podudara se sa psihoanalitičkim modelom muškog identiteta koji iznosi Kristin Di Stefano na osnovu kojeg se može reći da dečak ustanovljava svoju muškost u odnosu na ženstvenost otelovljenu u figuri majke. Stoga, studija Lusi Irigaraj o rodnoj dinamici u patrijarhalnim društvima pokazuje kako se žensko telo koristi kao sredstvo komunikacije između muškaraca kojim se potvrđuje njihova „muška“ društvena povezanost. Prema Rafaelovom modelu, koji je tipičan primer frojdovske prihologije, žene otelotvoruju kastriranje, nezrelost i konstantnu zavisnost – sve ono što muškarci moraju da prevaziđu. Rafaelovo tumačenje konfuzije kod svojih pacijenata u vezi sa maskulinitetom ne samo da prati opšte poznate psihoanalitičke modele muškog identiteta, već ga smešta u kanoničku američku književnost u kojoj, prema mišljenju Nine Bajm, muškarac mora da izvrši određeni zadatak kako bi se dokazao. Ako je takva potreba za glumljenjem muškosti prisutna u psihi američkih muškaraca, onda nije iznenađenje što postoji toliko priča napisanih od strane muškaraca koje govore o inicijaciji u svet muškosti.

Ova potreba za „glumljenjem“ ili izražavanjem muškosti pred publikom povezana je sa postmodernom feminističkom idejom o rodu kao maskaradi, kao o jednoj vrsti izvođenja muškosti pre nego njegove prave esencije. Čini se da je rod kao način izvođenja posebno važan za dramu kao žanr, gde se izvođenje smatra krajnjim proizvodom većine dramskih tekstova. Pozorišno prikazivanje se generalno smatra metaforički važnim za način na koji ljudi doživljavaju svoju sopstvenu ličnost.

Studija antropologa Viktora Tarnera pod nazivom Antropologija izvođenja istražuje vezu između kulture i izvođenja, pokazujući da ritualni i ceremonije svojstveni kulturi umnogome podsećaju na izvođenje u pozorištu. Antropološki pristup u istraživanju ljudskog ponašanja i njihovog samo-prikazivanja omogućilo mu je povratak u pozorišni diskurs, posebno kroz rad pozorišnih teoretičara poput Ričarda Šeknera, Pitera Bruka i Evgenija Barbe. Ako se pozorište i kultura mogu posmatrati intertekstualno, onako kako to ovi teoretičari smatraju, onda je studija o izvođenju roda u američkom pozorištu važna za shvatanje načina na koji se rod posmatra u određenoj kulturi.

Etnografska studija Džejmsa Kliforda Smetnje u kulturi (The Predicament of Culture) ohrabruje čitaoce da uzmu u obzir činjenicu da izvođenje može da mutira kroz kulturološke faze. Ova studija implicira da se kulturološko izvođenje često poziva na improvizovanje. Ovo se odnosi na sposobnost ljudi da inkorporiraju nove elemente u svojoj kulturi, što kulturi omogućava da preživi. I Faludijeva i Di Stefanova smatraju da se problem muškog roda javlja zbog rigidnosti same te tvorevine. Rigidnost u shvatanju „pravog“ maskuliniteta može da se posmatra kao koren svih problema kroz koje muškarci prolaze u formiranju svog identiteta. Stoga, možda je potraga za ovim rigidno definisanim maskulinitetom u samom svom početku osuđena na propast, te maskulinitet možda nije najpogodniji za hvatanje u koštac sa ljudskim iskustvom. Kliford smatra da zaista ne postoji „čist proizvod“ kulture jer je kultura sačinjena iz elemenata koji se konstantno menjaju jedni u odnosu na druge i u odnosu na nova iskustva. Kada bi ljudi prestali da postoje samo tada bi kultura postala apsolutno nepromenljiva. Promena, prema Klifordovoj teoriji, više je prijatelj kulture nego njen neprijatelj, a prilagodljivost je jedina stvar koja kulturu održava u životu.

Amerika, kao zemlja koja navodno sebe uvek iznova stvara, ipak ostaje vezana za rigidan koncept maskuliniteta i muškosti. Kao što su kritičari Nina Bajm i Anet Kolodni rekle, ovaj koncept je sastavni deo američke kanoničke literature. Muškarci nose ogroman teret u američkoj kulturi: u pričama američkih književnika muškarac je prikazan kao heroj koji se bori protiv moćnog i nemilosrdnog protivnika. Taj heroj se „dokazuje“ tako što pobeđuje, ili ako ne pobeđuje onda tako što ne zazire od izazova.

 

Tekst je odlomak iz knjige Američki postvojetnamski mučki identitet autora Ljubice Vasić