Autor: prof. dr Ljubica Vasić
Tekst je izvorno objavljen u nedeljniku Novi magazin pod naslovom Glasna tišina
Redovi ispisani u knjizi Američki postvijetnamski muški identitet imaju za cilj, tek u nagoveštajima, ispitivanje uloge ideološkog diskursa u konstruisanju ličnog i kolektivnog identiteta kroz američku književnost, ideologiju i istoriju, kao i kroz određena dela čija je radnja smeštena u sudbonosno razdoblje američke nacionalne istorije: u godine posle rata u Vijetnamu. Polazna tačka ove studije su stavovi različitih teoretičara koji, poput Frederika Džejmsona, govore o takozvanom političkom nesvesnom ili prisustvu ideologije, politike i istorije u književnom delu i javnom diskursu, odnosno načinu na koji književni tekst raskrinkava ideološki diskurs koji je sakriven iza vladajućih mitova.
Moje interesovanje za teme koje su relevantne za savremenu Ameriku i svet kreće se između savremenog realizma i savremenog (uslovno rečeno) ekspresionizma. To interesovanje se poigrava sa pojmom ideologije kao temeljom kolektivnog identiteta, te je stoga od presudnog uticaja u oblikovanju individualnog identiteta, kao i u oblikovanju statusa savremenog američkog subjekta i njegovog odnosa prema svom prirodnom i socijalnom okruženju. Pišući knjigu, energiju sam crpela iz „glasne ideološke tišine“ postvijetnamske Amerike, kojom su posebno bila inspirisana dvojica američkih dramskih pisaca, Sem Šepard i Dejvid Rejb. S tim u vezi, istraživala sam proces rušenja mitova u njihovim dramama, koji oslobođenu svest usmerava ka sagledavanju suštinske istine odbacivanjem njenog privida i na taj način čoveka vraća izvornim vrednostima.
Na putu ka otkrivanju skrivenog značenja ideologije savremenog sveta, nadovezala sam se na aktuelna svetska istraživanja u oblasti amerikanistike, i pružila sasvim nove rezultate iz pomenute oblasti na srpskom jeziku. S obzirom na značaj američke civilizacije u savremenom svetu, ovakav rad bio bi još jedan doprinos produbljivanju njenog razumevanja kroz teorijsko promišljanje jednog značajnog problema – možda najznačajnijeg za savremenog čoveka – problema identiteta.
Teorijska osnova knjige Američki postvijetnamski muški identitet podrazumeva komparativni, kulturološki, poststrukturalistički, psihološki i intertekstualni pristup. U ovom pristupu dominiraju pomenute teorije Frederika Džejmsona o političkom nesvesnom, Altiserovo poimanje pojma ideologije kao imaginarnog odnosa pojedinca prema stvarnim uslovima u kojima postoje, neka viđenja novoistorijske književne teorije i kritike, psihoanalitičke teorije o uticajima na formiranje identiteta i subjektiviteta, zatim Lakanova psihoanalitička teorija, Deridin dekonstruktivistički pristup, Fukoove teorije o prirodi moći, kako bih istakla komplementarnost idejno-tematskih karakteristika ideološkog diskursa jednog razdoblja u američkoj istoriji.
Vodila sam se tadašnjim konvencionalnim stavom da je moć zapravo antiteza slobodi, što može da bude slučaj sa državama sa jakom institucionalnom politikom. Međutim, popularna moć i sloboda nisu jedna drugoj suprotstavljene već su komplementarne. Džon Stjuart Mil pisao je 1869. godine sledeće: „Svest privilegovanih o neprivilegovanima može jedino biti probuđena ukoliko neprivilegovani počnu od njih da iznuđuju ono što im pripada…” Savremeni američki neokonzervativizam, osim što uključuje političku ideologiju koja se odnosi na spoljnu politiku, bezbednost i odbranu, i na viđenje uloge SAD u svetu, sadrži i geopolitičku doktrinu. Neokonzervativci su proučavali načine kako da povećaju američku vojnu premoć. Politička ideologija savremenog neokonzervativizma obeležila je političku praksu u SAD i u prvoj deceniji 21. veka. Uticaj neokonzervativizma definisao je političku atmosferu i odnose u toj državi. S obzirom na odnose na vrhu globalne moći uticaj SAD se proširio na čitav svet, u smislu ostvarivanja ciljeva koje je neokonzervativna politička ideologija mogla da realizuje onoga trenutka kada se ukorenila u službenoj američkoj politici.
Povezanost ideologije s političkim i društvenim slojevima i njihovim interesima ne znači da moć neke ideologije može da se svede na manipula¬ciju. Kroz diskurzivnu, a tako i ideološku proizvodnju društvene stvarnosti dolazi se do spoznaje da ideologija ne može potpuno da se proveri iskustvom, i na tome počiva njena posebna moć uveravanja. Ideologije ne mogu da se svedu na argumente koji nemaju uporište u nauci. Uspešne ideologije imaju naučno jezgro. Širenje ideologije nije proces koji se mehanički odvija, već zavisi od intelektualnih aktera i posrednika koji tumače ideološke poruke publici kojoj su namenjene. Međutim, ideologije ne smeju da se mešaju sa naučnim jezgrima oko kojih se obično razvijaju. Oslanjajući se na Džejmsonovu teoriju, na Slotkinovu analizu odnosa između mita, ideologije i književnog žanra, na Narodnu istoriju SAD Hauarda Zina, kao i na Slotkinovu teoriju o mitu o američkoj granici, u knjizi sam sublimirala pomenute autore i ukazala na ideju da naučno jezgro ideologije proizilazi iz istine, dok se ideologije prevashodno izvode iz socioloških kriterijuma. Moćne ideologije su bile takve jer su uverljivo odgovarale na velike probleme određenog doba, a održale su se zato što su bile dovoljno fleksibilne da su mogle da obuhvate iskustva različitih razdoblja a da pritom ne okrnje svoj integritet i doslednost svojih ideja.
Psihološka fragmentarnost koju je stvorila podvojenost na stvarnu ličnost i pozorišni lik dovela je do potrebe za prikazivanjem nove slike o američkom identitetu koji je trebalo konstruisati za veterane rata u Vijetnamu. Stoga, vodila sam se konceptom da muškarci nose ogroman teret u američkoj kulturi: u pričama američkih književnika muškarac je prikazan kao heroj koji se bori protiv moćnog i nemilosrdnog protivnika. Taj heroj se „dokazuje” tako što pobeđuje, ili ne pobeđuje, i tako što ne zazire od izazova.
U svojim zaključcima, ova studija ističe činjenice da je identitet direktno uslovljen ideologijom (imajući u vidu da je i samo tumačenje pojma ideologije kroz istoriju često bilo ideološki uslovljeno). Zasnovana na multidisplinarno i poststrukturalističkoj teorijskoj metodologiji, ona prezentuje jednu opsežnu analizu pitanja konstruisanja individualnog/kolektivnog identiteta. Još šire, kroz diskurzivnu optiku ova dva pisca, nastojim da raskrivam kulturološko i ideološko „smeštanje“ čoveka u široko polje političkog, kulturnog i društvenog horizonta američke nacionalne istorije u godinama posle rata u Vijetnamu.
Knjiga je strukturirana u niz poglavlja koja jedno za drugim produbljuju predmet, profilišu moju kritičku poziciju i usložnjavaju građu. Od teorijske elaboracije postvijetnamskog diskursa i ideoloških aspekata društvene „mitologije“, nastojim da predstavim kontruktivne koordinate američkog socijalnog miljea. A ovo kulturološko preispitivanje odnosa ideologije i identiteta usmereno je, dakle, ka rekonstrukciji diskurzivnog, političkog i istorijskog miljea ovog specifičnog razdoblja u američkoj istoriji. Ideološkim tkanjem svakodnevice Amerike toga doba, a kroz komparativnu analizu dramskog stvaralaštva Sema Šeparda i Dejvida Rejba, ova knjiga je usmerena i ka kontroverznim temama kao što su nasilje (u porodici i društvu), rasni sukobi, i tzv. postvijetnamski sindrom. Pažnju sam posvetila osnovama američke ideologije koje se mogu pronaći u doktrini Manifest Destiny, a koja je, kao dominatna, ugrađena u same temelje američke nacije, čije mnogobrojne manifestacije su bile vidljive u ratu u Vijetnamu. Kao interpretativno izazovna, nastojala sam da pokažem da knjiga Američki postvijetnamski muški identitet iznova potvrđuje upletenost proizvodnje identiteta u mrežu politike, moći, ekonomije, istorije.
Usredsređenost ka demistifikaciji američkog globalizacijskog modela, a zasnovana na delikatno izvedenom književno-komparativnom istraživanju, ova knjiga je i istorijski i kulturološki i naučno provokativna. Kompoziciono, metodološki i sadržinski jasno oblikovana, ona je i teorijski podsticajna za buduća istraživanja u ovom polju.
Na temelju istraživanja savremene američke ideologije i njenog uticaja na konstruisanje muškog identiteta nakon rata u Vijetnamu zapravo je i nastala knjiga Američki postovijetnamski muški identitet. Izučavanje savremene ideologije, pogotovo američke, balansira između par excellence teorija o međunarodnim odnosima i metodologije izučavanja savremene ideologije koja treba da bude veći predmet interesovanja stručne javnosti. Domaća literatura u kojoj se obrađuje ova tema gotovo da je nepostojeća, mediji širom sveta se njome mestimice i vrlo često tek sporadično bave, a ovdašnja intelektualna, politička i poslovna elita je samo uzgred spominje.
Američki postvijetnamski muški identitet trebalo bi da predstavlja značajan doprinos našoj politikološkoj nauci i razvoju društva. To, pre svega imajući u vidu da je, u nas, malo knjiga koje obrađuju ovu savremenu problematiku iz međunarodnih odnosa, izučavanja ideološkog diskursa kao modela političkog ponašanja i konstruisanja muškog identiteta. Dakle, predmet istraživanja u ovoj knjizi je kod nas naučno neobrađen, odnosno nedovoljno obrađen, a pogotovo aktuelna pitanja i dileme u daljem procesu tranzicije – prilagođavanje spoljnjem okruženju američkog društvenog sistema nakon rata u Vijetnamu.
Po glavama knjige metodološki i teorijski nastojim da odredim odnos između neoliberalizma i neokonzervativizma, a sa ciljem interpretiranja političke ideologije kao spoljne politike bezbednosti i odbrane, prednost dajući vojnim kapacitetima. Na metodičan i analitičan način nastojim da ukažem na povezanost ideologije sa socijalnim i političkim grupama koje spajaju različiti interesi, što, ponavljam, ne znači da ideologija treba da se svede na manipulaciju. Oslanjajući se na tumačenje dominantnog ideološkog diskursa u Sjedinjenim Američkim Državama nakon rata u Vijetnamu, pristupam definisanju pojmova kao što je postmodernizam, te američke avangarde kao pokreta koji određuje različite nivoe individualnog i kolektivnog postojanja, dekodirajući elemente najupečatljivijih vrsta identiteta, jasno dekonstruišući mehanizam u kojem identiteti balansiraju između privatnog i javnog, muškog i ženskog. Gore pomenute teorije i metodologija naučno-istraživačkog rada, kroz svih devet glava knjige, na analitičan način demistifikuju proces konstruisanja muškog identiteta nakon rata u Vijetnamu, ukazujući na činjenicu da je pojam identiteta (u ovom konkretnom slučaju – muškog) uslovljen pojmom ideologije, te da je i intrepretacija samog pojma ideologije, kroz istorijske etape, bila uslovljena ničim drugim do samom ideologijom.
Knjiga sadrži rezultate izvornih naučnih istraživanja, sa kritičkim osvrtom, na osetljivu problematiku. Knjige iz ove oblasti su vrlo retke u našoj stručnoj i profesionalnoj javnosti, te se nadam da će ova knjiga popuniti prazninu. Pored naučnog doprinosa knjiga obuhvata i pitanja od značaja za celokupan pristup pitanju konstruisanja muškog identiteta pod kapom vladajuće ideologije. Ova knjiga je, do sada, jedina koja ima karakterističan pristup pogotovo što se odnosi na jedno veoma osetljivo razdoblje američke istorije. Stoga može biti od koristi ne samo naučnim radnicima i analitičarima, nego i ekspertima koji se u praksi susreću sa ovom problematikom.
Knjiga je plod iscrpnog i temeljnog istraživanja, sprovedenog s istinskom predanošću. U knjizi sam obavila i iscrpno promišljanje pojma ideologije kao temelja kolektivnog identiteta, koji kao takav presudno utiče i na oblikovanje individualnog identiteta, kao i statusa savremenog američkog subjekta i njegovog odnosa prema svom socijalnom okruženju, kako su reprezentovani u dramama Šeparda i Rejba. Temeljno sam nastojala da istražim i proces rušenja mitova u dramama, koji oslobođenu svest usmerava ka sagledavanju suštinske istine odbacivanjem njenog privida i na taj način čoveka vraća izvornim vrednostima.
Po mnogim svojim odlikama, ova interdisciplinarna studija istovremeno se nadovezuje na aktuelna istraživanja u svetu u oblasti drame i Američkih studija, i pruža sasvim novi uvid u okvirima pomenutih oblasti. Povrh toga, u studiji je predstavljen kulturološki profil Amerike sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka, u kojima su nastale drame dvojice pomenutih autora. Studija, nadalje, pruža i celovitu analizu dramskog prikaza potrage za identitetom sa stanovišta ideologije prerušene u savremene političke, kulturološke i socijalne aspekte, i dokazuje složenost ovog uticaja. Analiza ima dva osnovna aspekta, sociološki i arhetipski, i oba su prvenstveno usmerena na posmatranje posledica koje je na svest američkog društva ostavio rat u Vijetnamu kao prelomna tačka u formiranju američkog identiteta.
Veliki broj relevantnih i originalnih zaključaka svog opsežnog istraživanja, sprovedenog s istinskom posvećenošću ali i čvrstom naučnom utemeljenošću, metodološki sam precizno, preglednim i jasnim stilom izložila u ovoj svojoj studiji. Zahvaljujući tom istraživačkom procesu, nadam se da će ovo naučno delo biti zanimljivo i široj čitalačkoj publici.